Tidak semua penduduk di Yogyakarta berasal dari Jawa, karena memang Yogyakarta menjadi taman dunia, ada banyak etnis tinggal di Yogyakarta. Di sekolah-sekolah ada pelajaran muatan lokal bahasa Jawa. Pantaslah banyak keluarga yang tidak sanggup mendampingi anak-anaknya belajar bahasa Jawa. Anehnya kesulitan mendampingi putra-putri belajar bahasa Jawa tersebut juga dialami oleh keluarga Jawa. Banyak sekali kosa kata yang tidak dikenal mereka, karena bahasa Jawa telah menjadi bahasa yang ketiga setelah bahasa Inggris dan bahasa Indonesia. Anak-anakpun gengsi dan kesulitan berbahasa Jawa, tetapi di sekolah dihadapkan pada hal-hal semacam tersebut. Berlatarbelakang oleh peristiwa tersebut saya tuliskan beberapa materi yang sering menjadi bahan LKS di sekolah-sekolah.
Bahasa Jawa telah menjadi asing bagi tuannya, menjadi bahasa ke sekian setelah Bahasa asing dan bahasa lainnya. Tulisan ini hanya ingin membantu keluarga-keluarga yang mungkin anak-anaknya mempunyai pekerjaan rumah tentang materi ini.
Jenenge Anak Kewan
Anak ayam : kuthuk
Anak anjing (maaf soalnya bahasa Jawanya sering dipakai untuk mengumpat) : kirik
Anak babi : gembluk
Anak bandeng : nener
Anak banyak : blengur
Anak bantheng : wareng
Anak baya : krete
Anak bebek : meri
Anak brati : tongki
Anak bulus : ketul
Anak cacing : lur
Anak cecak : sawiyah
Anak celeng : genjik (jagar)
Anak dara : piyik
Anak emprit : indhil
Anak gajah : bledug
Anak gagak : engkah
Anak gangsir : tlondho
Anak iwak : beyongan (kocolan)
Anak jangkrik : gendholo
Anak jaran : belo
Anak kadhal : tobil
Anak kancil : kenthi
Anak kebo : gudel
Anak kemangga : criwi
Anak kendhela (kinjeng) : senggrut
Anak kethek : kenyung (munyuk)
Anak kidang : kompreng
Anak kodhok : precil (cebong)
Anak kutuk : kotesan
Anak kucing : cemeng
Anak laler : set
Anak lawa : lampret
Anak lele : jebrisan (lendhi)
Anak lemut : uget-ugetAnak lintah : pacet
Anak lutung : kowe
Anak macan : gogor
Anak manuk : piyik
Anak merak : uncung
Anak menthog : endhel (minthi)
Anak menjangan : kompreng
Anak ngangrang : kroto
Anak pitik : kuthuk
Anak sapi : pedhet
Anak singa : dibal
Anak tawon : gana
Anak tikus : cindhil
Anak tuma : kor
Anak ula : kisi
Anak urang : grago
Anak warak : plencing
Anak wedhus : cempe
Anak welut : udhet
Anak yuyu : beyes
Jeneng Kewan Blasteran/ turunan
Turunane pitik biyasa karo kate, jenenge wareng
Turunane pitik biyasa karo pitik alas jenenge bekisar
Turunane pitik biyasa karo beklisar jenege bekikuk
Turunane bebek karo menthog jenege brati
Turunane jaran karo kuldi jenenge bihal
Jenenge Anak Kewan
Anak ayam : kuthuk
Anak anjing (maaf soalnya bahasa Jawanya sering dipakai untuk mengumpat) : kirik
Anak babi : gembluk
Anak bandeng : nener
Anak banyak : blengur
Anak bantheng : wareng
Anak baya : krete
Anak bebek : meri
Anak brati : tongki
Anak bulus : ketul
Anak cacing : lur
Anak cecak : sawiyah
Anak celeng : genjik (jagar)
Anak dara : piyik
Anak emprit : indhil
Anak gajah : bledug
Anak gagak : engkah
Anak gangsir : tlondho
Anak iwak : beyongan (kocolan)
Anak jangkrik : gendholo
Anak jaran : belo
Anak kadhal : tobil
Anak kancil : kenthi
Anak kebo : gudel
Anak kemangga : criwi
Anak kendhela (kinjeng) : senggrut
Anak kethek : kenyung (munyuk)
Anak kidang : kompreng
Anak kodhok : precil (cebong)
Anak kutuk : kotesan
Anak kucing : cemeng
Anak laler : set
Anak lawa : lampret
Anak lele : jebrisan (lendhi)
Anak lemut : uget-ugetAnak lintah : pacet
Anak lutung : kowe
Anak macan : gogor
Anak manuk : piyik
Anak merak : uncung
Anak menthog : endhel (minthi)
Anak menjangan : kompreng
Anak ngangrang : kroto
Anak pitik : kuthuk
Anak sapi : pedhet
Anak singa : dibal
Anak tawon : gana
Anak tikus : cindhil
Anak tuma : kor
Anak ula : kisi
Anak urang : grago
Anak warak : plencing
Anak wedhus : cempe
Anak welut : udhet
Anak yuyu : beyes
Jeneng Kewan Blasteran/ turunan
Turunane pitik biyasa karo kate, jenenge wareng
Turunane pitik biyasa karo pitik alas jenenge bekisar
Turunane pitik biyasa karo beklisar jenege bekikuk
Turunane bebek karo menthog jenege brati
Turunane jaran karo kuldi jenenge bihal
Swarane Kewan
Kirik swarane njegok, mbaung
Kirik swarane njegok, mbaung
Babon swarane petok-petok
Banyak swarane pating krengah
Cecak swarane ngecek
Dara swarane mbekur
Gangsir swarane ngenthir
Gajah swarane ngempret
Gemak swarane melung
Jago swarane kluruk
Jalak swarane ngoceh
Jaran swarane mbengingeh
Jangkrik swarane ngerik
Kebo swarane ngowek
Kethek swarane mere
Kidang swarane mbekik
Kodhok swarane ngorek
Kombang swarane mbrengengeng
Kucing swarane ngeong
Kuthilang swarane ngoceh
Kuthuk swarane kiyik-kiyik
Kutut swarane manggung
Macan swarane mbaung, nggero
Menco swarane ngoceh
Menjangan swarane mbekik
Merak swarane nyengungong
Pitik swarane petok-petok
Sapi swarane mbengah
Wedhus swarane ngembek
Ula swarane ngakak/ngisis
* Sumber : Abikusno, Pepak Basa Jawa, Surabaya : Penerbit Express, 1990
* Sumber : Abikusno, Pepak Basa Jawa, Surabaya : Penerbit Express, 1990